“ÖZÜNDƏN SORUŞDUQ”-da “Gəncədəki görüş yeni kitabımın yazılmasına təkan vermiş oldu”
“İNFONEWS”-un “ÖZÜNDƏN SORUŞDUQ” rubrikasının qonağı Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, iqtisad elmləri doktoru, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin (UNEC) “Tətbiqi İqtisadiyyat” kafedrasının professoru Fərhad Pənah oğlu Rəhmanovdur. Professor Fərhad Pəhmanov Azərbaycan, Türkiyə, ABŞ, Macarıstan, Polşa, Rusiya, Rumıniya, Slovakiya, Belarus, Bolqarıstan, Ukrayna, Özbəkistan, Gürcüstan, Tacikistanda çap olunmuş 215-dən çox nəşrin, o cümlədən 14 kitabın, habelə çoxsaylı məqalə, esse və məruzələrin müəllifidir ki, 30-dan çox elmi nəşri Academia.edu, Researchgate.net, EconPaper, RePec, University Library of Munich, Germany MPRA Paper, Mendeley, Web of Science (Thomson Reuters), Growkudos, ORCID və SCOPUS kimi elmmetrik bazalara daxil edilib. Professor F. Rəhmanov Türkiyə, Rusiya, Kamboca və Tacikistanda nəşr olunan bir sıra beynəlxalq akademik jurnalların redaksiya heyətinin beynəlxalq şuralarının üzvüdür.
Professor Fərhad Rəhmanovun “Sosial sfera və sosial siyasət” kitabı işıq üzü gördüyü vaxtdan aktuallığı və zəruriliyi ilə gündəm olub. Qeyd edək ki, kitabda bu sahənin nəzəri-metodoloji, sosial-iqtisadi və təşkilati – idarəetmə problemləri, onun sektorları, iqtisadi fəaliyyət sahələri və növləri kompleksi işıqlandırılıb. Sosial sahədə iqtisadiyyatın və idarəetmənin müasir aspektləri təhlil edilib. Sosial xidmətlərin bazar sektorunun təşkilinin xüsusiyyətləri araşdırılıb. Eləcə də kitabda hazırkı sosial problemlərə xüsusi diqqət yetirilib ki, oxucu sosial sahənin inkişafı vasitəsi kimi sosial siyasətin müasir anlamı və şərhi ilə tanış ola bilər.
“İNFONEWS”: – Fərhad müəllim, olduqca əhəmiyyəli dərs vəsaiti ərsəyə gəlib. Kitabın meydana gəlmə səbəbi və aktuallığı nədədir?
Professor Fərhad Rəhman: – Hazırda Azərbaycan Respublikası bazar iqtisadiyyatı əsasında demokratik cəmiyyətin yaradılmasına yönəldilmiş sosial-iqtisadi islahatların növbəti mərhələsindədir. Burada iqtisadi münasibətlərin qloballaşması və postindustrial cəmiyyətin təşəkkülü, elmi-texniki potensialın yenidən sosial istiqamətləndirilməsi, birbaşa insana “işləyən” texnikanın texnoloji istiqamətlərinin və nəsillərin inkişafını qabaqlayan, onun rifahının yaxşılaşması aparıcı tendensiyalar olmuşdur.
Məqsədli dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi XX əsrin 90-cı illərinin ortalarından XXI əsrin ikinci onilliklərinədək respublika iqtisadiyyatının əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlişi və şaxələndirilməsini həyata keçirməyə imkan vermişdir. Ötən 25 il ərzində sosial-iqtisadi sahədə dərin və səmərəli dəyişikliklər baş vermişdir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkə bir çox mürəkkəb və konstruktiv məsələlər həlli yolunu tapmışdır. Pespublikada vətəndaşların maddi vəziyyəti və psixologiyasında ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Ölkə kütləvi yoxsulluqdan, gəlirlərə görə yüksək qütbləşmədən və keçid dövrünə xas olan digər hadisələrdən xilas olmuşdur. Bu gün respublika əhalisinin əksəriyyəti başqa kateqoriyalarla düşünür və daha çox orta sinfə xas olan başqa dəyərlər oriyentasiyalarına tərəfdardır. Artıq əhalinin bu təbəqələri minimal istehlaka deyil, inkişaf etmiş ölkələrin istehlak standartlarına istiqamətlənib. Rifahın yüksəldilməsinin dövlət siyasəti sayəsində çoxları xaricdə rahat yaşayış şəraitinə, istirahətə və müalicəyə, xaricdə müxtəlif təhsil müəssisələrində uşaqların ödənişli təhsil almasına və s. malik ola bilərlər.
Azərbaycan vətəndaşlarının korrupsiyaya qarşı mübarizənin gücləndirilməsi, biznesə daxil olma şəraitinin sadələşdirilməsi və onun aparılması imkanlarının yaxşılaşdırılması sayəsində “vertikal mobillik”in imkanları ciddi şəkildə yaxşılaşmışdır. Azərbaycanın bundan sonra da qarşısında duran sosial-iqtisadi vəzifələri həll etmək və qarşıya çıxan qlobal çağırışlara cavab vermək iqtidarında olması üçün yüksək islahat templərinin saxlanması lazımdır. Xammal artım modelinin tükənməsi ilə Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas müqayisəli üstünlüyü yalnız insan kapitalının keyfiyyəti ola bilər. Ona həlledici təsiri məhz sosial siyasət göstərir. Müvafiq olaraq, o, yalnız sosial deyil, həm də iqtisadi inkişafın əsas drayveri, onun xərcləri isə dövlət investisiyalarının ən perspektivli hissəsidir.
Ölkədə “milli iqtisadiyyatın və onun əsas sahələrinin inkişafına dair Strateji Yol xəritəsi”adlı proqram sənədi qəbul edilib. Ona uyğun olaraq insan kapitalının inkişafı ilə bağlı sektorlar üzrə islahatlar mütləq prioritetlərlə müəyyən edilmişdir. Bu, ilk növbədə, sosial sahənin sahələri – təhsil, səhiyyə, mədəniyyət, mənzil-kommunal, bədən tərbiyəsi və idman, turizm sahələridir. Elm və innovasiyalar onlarla sıx bağlıdır. Elmi iş təhsil fəaliyyətinə güclü təsir göstərir. Tədrisin keyfiyyəti əsasən elmi və təhsil proseslərinin birləşməsi ilə müəyyən edilir. Çünki sonuncu insanların mənəvi-əxlaqi dəyərlərinin formalaşmasında fəal rol oynayır, təhsil fəaliyyəti isə tərbiyə işinin və sosial-mədəni inkişafın tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilə bilər. Səhiyyə, bədən tərbiyəsi və idman insanların fiziki potensialının qorunub saxlanmasına və təkmilləşdirilməsinə mühüm töhfə verir. Sağlamlığın qorunması və onun möhkəmləndirilməsi yalnız qismən my-Ditsin müəssisələrində işçilərin səylərindən asılıdır. Sağlam həyat tərzi, xəstəliklərin qarşısının alınması faktoru həlledici əhəmiyyətə malikdir. Bu əsasları bilmək və onların praktiki dəyişdirilməsi bir çox xəstəliklərin qarşısını almaq, erkən mərhələdə onları aşkar etməyə imkan verir. Sağlam həyat tərzinin formalaşmasında uğur həm də sosial sahədə Mənzil-kommunal təsərrüfatı, sanatoriya-kurort xidməti, Turizm və rekreasiya, əhalinin Sosial xidməti kimi sahələrdən və fəaliyyət növlərindən asılıdır.
Sosial sahələrin başlanğıclarını xidmətlərin universal xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilən digər sahələr ilə birləşdirən xidmətlər mövcuddur. Bu, əlaqəsizlik, qeyri-maddi xarakter, xidmətlərin istehsalı və istehlakının qeyri-bərabərliyi, xidmətlərin keyfiyyətində qeyri-bərabərlik və dəyişkənlik deməkdir. Bununla yanaşı, insan kapitalının və potensialının inkişafına mühüm töhfə verən sosial sahə xidmətləri qeyri-maddi yığım xüsusiyyətlərinə malikdir. Təhsil, mədəniyyət və tibb fəaliyyətinin nəticələri insanın özündə təcəssüm olunur, ondan uzaqlaşmır. Bu o deməkdir ki, xidmət tipli xidmətlərə sosial-mədəni xidmətləri azaltmaq olmaz. Sosial sahənin bir çox xidmətləri ictimai nemətlərin (təmiz və qarışıq, sosial əhəmiyyətli) xüsusiyyətinə malikdir və bununla əlaqədar sosial sahə ictimai sektora aiddir. Bu, sosial sahənin baza Dövlət maliyyələşdirilməsinə ehtiyac yaradır. Məcburi vergi ödəmələrinin mexanizmi dövlət büdcəsinin sabit gəlir bazasını yaradır və bununla da əhaliyə pulsuz sosial xidmət göstərilməsini təmin edir. Sosial sahənin bir çox xidmətlərinin başlıca xüsusiyyəti, eyni zamanda, təkcə ictimai nemət deyil, həm də fərdi istehlakın xeyri olmaq, potensial “əmtəə” olmaq, bazar münasibətləri sisteminə daxil olmaqdır. Sosial xidmətlərin inkişafına fərdi investisiyalardan səmərə əldə etmək imkanı yaranır. Sosial xidmətlər bazarı formalaşır və inkişaf edir, bu bazar adi xidmət bazarından güclü ictimai oriyentasiyaya görə fərqlənir.
Eləcə də sosial sahədə həm ictimai, həm də fərdi maraqlar vardır. Onların inkişaf vektoru həmişə üst-üstə düşmür. Fərdi maraqlar özəl maliyyələşdirmə, ictimai maraqlar isə ictimai maliyyələşdirmə mexanizmi vasitəsilə həyata keçirilir. Bütün bu sosial məsələlər son dərəcə aktualdır.
“İNFONEWS”: – Fərhad müəllim, bu, Sizin sayca neçənci kitabınızdır?
Professor Fərhad Rəhman: – Bu, mənim 14-cü kitabımdır. Hər bir kitabımın öz yazılma tarixi var desəm, yanılmaram. İlk kitabımın üzərində işləyərkən, “görəsən, mən də başqa müəlliflər kimi kitab yaza biləcəyəmmi? Yazılacaq kitabın predmeti barədə kifayət qədər biliyim varmı?” sualları mənim üçün güclü stimul, motivasiya mənbəyi oldu. Qeyd edim ki, ilk kitabın 1990-cı ildə çapdan çıxıb. Hərçənd, o vaxta qədər mən artıq aspiranturanı başa vurmuş, Moskvada dissertasiya müdafiə etmişdim. Çoxsaylı məqalələr dərc etdirmiş, beynəlxalq və respublika elmi konfranslarında məruzələrlə çıxışlarım olmuş, sosioloji sorğularda iştirak etmişdim, Bakı, Moskva, Volqoqrad, Bolqarıstanın bir sıra şəhərlərinə ezam olunaraq, müəssisələrdə əmək kollektivləri qarşısında çıxış etmişdim, respublika qəzetlərində dərc olunmuşdum. Bunla belə, hər bir kitab (monoqrafiya, dərslik) çox mürəkkəb və məsuliyyətli bir işdir. Onun auditoriyası daha genişdir. Peşəkarlar tərəfindən qiymətləndirilir. Ona görə də fundamental iş üzərində çalışanda bütün bacarıq və biliklərimiz, əldə olunan məlumatlar bir mənbədə, necə deyərlər, bir ovucda toplanır, problemlərin həlli ilə bağlı baxış bucağı, eləcə də həlli yolları, yeni mexanizmlər meydana gəlir ki, bunu bir kitabda, yaxud dərs vəsaiti vəsitəsi ilə təqdim eləmək ehtiyacı yaranır.
“İNFONEWS”: – Anladığımız qədər, birinci kitabınız Qanlı Yanvar günlərinə təsadüf edib.
Professor Fərhad Rəhman: – Yuxarıda qeyd elədiyim kimi, bəli, ilk əsərim beləcə, ağır yanvar hadisələri dövründə ərsəyə gəldi. Həmin dövrdə başıma gələn, faciəvi şəkildə bitə biləcək bir hadisəni isə heç vaxt unutmayacağam. Məsələ burasındadır ki, kitab rus dilində çap olunmalı idi. Mən rus dilini mükəmməl bilməyimə baxmayaraq, hər ehtimala qarşı, özümü “sığortalamağa” qərar verdim və qohumumdan (həmin vaxt gənc xanım idi) kitabın üslub və redaktəsinə nəzər yetirməsini xahiş etmişdim. Sovet əsgərlərinin təhlükəli hesab etdikləri hər kəsə fərq qoymadan atəş açdığı bir şəraitdə, qohumumla görüşdük və onun evindən öz evimizə qədər, demək olar ki, şəhərin yarısını piyada getməli olduq. Nəqliyyat işləmirdi. Sonra evə çatanda mənə dedilər ki, “Siz bu addımı necə ata bildiniz? Axı, səni də, onu da yolda, sadəcə, güllələyə bilərdilər!” Amma işin öhdəsindən gəlməyə o dərəcədə can atırdım ki, bu barədə heç düşünməmişdim. Bir sözlə, Allah bizi qorudu.
Həmçinin sonrakı kitablar da müvafiq olaraq, bazar şəraitində milli iqtisadiyyata və iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsindən bəhs edir. Eləcə də digər kitablarım da, mənim çoxlarından yaxşı bildiyim bu sahədə tələbələrimiz, alimlərimiz arasında mövcud olan bilik və müasir məlumat çatışmazlığını aradan qaldırmağın zəruri olduğunu hiss etdiyim zaman yazılmışdır.
“İNFONEWS”: – Uğur qazanmaq asandır, amma onu davamlı əldə saxlamaq çətindir. Gənclərə nə məsləhət verərdiniz.
Professor Fərhad Rəhman: – Bəli, bu belədir. Özüm haqqında deyə bilərəm ki, çoxsaylı sosial problemlərə dair ən son nəşrlərdən xəbərdar olmaq üçün daima kitabxanalara baş çəkirdim və indi də ziyarət edirəm. Mən təkcə bizim cəmiyyətdə deyil, başqa ölkələrdə də sosial həyatın nəbzini tutmağa çalışıram. Müxtəlif beynəlxalq layihələrdə və təlimlərdə iştirak edərək öz bacarıqlarımı daim təkmilləşdirirəm. Bu günədək iştirak etdiyim layihələr fərqli və cəmiyyətimizin müxtəlif kateqoriyalarını əhatə edib. Məsələn, bunlardan qaçqınlar (1995-ci il), zorakılıqdan əziyyət çəkən insanlar, gənclərlə bağlı olub. Respublika Daxili İşlər Nazirliyinin və BMT-nin İnkişaf Proqramının təşkilati dəstəyi ilə ölkəmizdə tələbələrin alkoqolizm və narkomaniyaya münasibəti ilə bağlı sorğularda yaxından iştirak etmişəm. Kənddə yoxsulluq problemlərinin araşdırılması və təhlili mənim təşəbbüsüm və təşkilatçılığımla tədqiq edilmişdir. Mənə son dərəcə maraqlı material toplamağa imkan verən başqa sosioloji layihələrdə də fəal iştirak etmişəm. Məsələ burasındadır ki, insanların həyat səviyyəsini, yaşam keyfiyyətini və həyat tərzini dərindən öyrənmək üçün Dövlət Statistika Komitəsinin statistik məlumatları kifayət etmir. O məlumatlar sosioloji və marketinq tədqiqatlarının materialları ilə tamamlanmalıdır. Bu tədqiqatlar əhalinin, fərdin sosial sferada davranış motivlərini aşkar etməyə kömək edir.
Və bütün bunlar olduqca maraqlı, peşəkar, eyni sahəni araşdıran insanlarla, tədqiqat aparan həmkarlarımla tanış olmağa şərait yaradır, onların fəaliyyətini izləməyə imkan verir. Beləliklə, ildən-ilə təcrübə və əldə edilən informasiya, materiallar artır, gözəl bir çevrə, elmi ortam yaranır ki, daha məhsuldar çalışmağa, müasir tələblərə cavab verən işlər görməyə yardım edir. Məhz bunlar iddialı, peşəkar fəaliyyət ortaya qoyur.
“İNFONEWS”: – Və …əlbəttə ki, bu kitabınız haqqında daha nə deyərdiniz.
Professor Fərhad Rəhman: – Gəncədə başıma gələn bir hadisəni danışmaq istərdim. Oraya opponent kimi dissertasiya müdafiəsinə dəvət almışdım. Müdafiə başa çatdıqdan sonra Şuranın elmi katibi mənə yaxınlaşaraq, bir qrup həmkarların mənimlə görüşmək istədiyini bildirdi. Görüş zamanı aydın oldu ki, bu müəllimlər müxtəlif universitetlərdə mühazirə və silabuslarını müəlifi olduğum dərsliklərimdən istifadə edərək hazırlayıblar və hazırda canlı ünsiyyət zamanı öz sual və təkliflərini verə biləcəklərinə şad oldular. Məlum oldu ki, bu akademik heyətin əsas niyyəti bəlli sahəyə aid kitabların, xüsusilə də dərsliklərin yenilənməsinə yönəlib.
Beləliklə, bu, “Sosial sfera və sosial siyasət” dərsliyinin yazılmasına təkan vermis oldu. Mən bu kitabda sosial mövzulara həsr olunmuş, daxili iqtisadi ədəbiyyatımızda tamamilə yeni, az öyrənilmiş və ya heç öyrənilməmiş problemləri əks etdirməyə çalışdım. Ümumiyyətlə, dünyada bilik və məlumatın həcmi sürətlə artır. Azərbaycan, onun iqtisadiyyatı sürətlə dəyişir. Bu, tələbələrə və magistrlərə oxuduğunuz materialın daim yenilənməsini tələb edir. Elmi həyat öz şərtlərini diktə edir, çətinliklər yaradır. Bu çağırışlara, zamanın tələblərinə cavab vermək lazımdır. 5-7 il əvvəl yazılmış kitablar artıq köhnəlir. Keçən il yazılmış köhnə mühazirə ilə tələbələrin qarşısına çıxmaq heç vaxt mənə maraqlı olmur. Mən materialı yeniləməyə, təzə bir şey əlavə etməyə çalışıram. Həmçinin, mən doktorantlarımla işləyirəm, dissertasiyaların müdafiəsi üzrə Şuralarda çalışıram, iddiaçılara opponentlik edirəm. Ona görə də, istər-istəməz, kitablarımı oxumuş, dərs vəsaitlərimdən istifadə edən həmkarlarımla rastlaşıram. Kitablarımda, əsasən, sosial texnologiyalar, sosial sferada dövlət-özəl tərəfdaşlığı, müasir sosial problemlərinin öyrənilməsi prinsipləri, sosial eksklüziya və sosial inklüziya, sosial problemlərin çoxsəviyyəli xarakteri və s. kimi problemləri əhatə etdiyim mövzular daima yenilənsin. İstərdim ki, oxucular daha artıq lazımlı və keyfiyyətli məlumatlar əldə etsinlər ki, məqsədlərinə daha sürətli və daha səmərəli nail olsunlar.
Əminəm ki, kitabı oxuyanlar bu günədək onlara qaranlıq qalan hissələri daha asan anlayacaqlar. Kitablarımın kiməsə köməklik etdiyini düşünmək belə məni çox şad edir.
“İNFONEWS” komandası olaraq, professor Fərhad Rəhmanova təşəkkür edir, gələcək işlərində uğurlar arzulayırıq.